Lịch sử hình thành, phát triển cả 1000 năm cùng những điều đặc biệt của một ngôi làng độc nhất vô nhị ở Việt Nam

     Trong suốt bề dày lịch sử hình thành đất nước thì những làng nghề có trên 1000 năm tuổi còn tồn tại tới ngày hôm nay không nhiều. Đó là một trong những điểm đặc biệt của ngôi làng mà chúng tôi sắp đề cập đến.

      Ngôi làng nhỏ này cách trung tâm Hà Nội khoảng 20 km, nằm ven 1 bên sông Bắc Hưng Hải, 1 bên đường quốc lộ 5 cũ, rất thuận tiện cho việc giao thông đi thủ đô và  nhiều tỉnh miền Bắc. Ngôi làng nghề này có lẽ không phải vô cớ mà được lập gần với kinh thành Thăng Long xưa. Tuy ở rất gần Hà Nội nhưng làng vẫn giữ được nghề xưa cùng nếp canh tác, sản xuất các sản phẩm truyền thống.

       Xuôi trở về với lịch sử hơn 1000 năm trước, ngôi làng được lập vào thời kỳ vua Lý Thánh Tông.  Dấu tích về lịch sử làng nghề là tấm bia minh văn từ thời vua Lý Thánh Tông ghi truyền thuyết về 3 vị tướng tên là Phổ Minh, Tẩu Công Đại Vương và Miêu Duệ Tam Lang. Ba vị tướng này được tưởng nhớ và tôn thờ vì có công dạy người dân làng cách trồng và bốc thuốc. Nói đến đây, nhiều người trong chúng ta biết ngay đó là làng Nghĩa Trai – làng nghề thuốc Nam độc nhất vô nhị ở Việt Nam. Không phải tự nhiên mà làng có tên là Nghĩa Trai bởi đó như một lời dặn những người con nơi đây giữ cái “Nghĩa” trong cuộc sống, đặc biệt là trong nghề thuốc. Một điểm tinh tế để nhận biết những nhà thuốc có nguồn gốc là dân làng Nghĩa Trai trên khắp cả nước, đó là tên khởi đầu là “Nghĩa”. Đó như là “luật bất thành văn” để nhớ về cội nguồn của người làng đi lập nghiệp phương xa.

      Đến đời vua Lý Thần Tông, khi ông hành quân qua đây và biết vùng này thờ 3 vị danh tướng có công dạy nghề trồng Dược liệu, bốc thuốc cho dân, Vua liền lấy từ trong túi áo ra 3 hạt Kinh giới bảo người dân trồng để làm thuốc chữa bệnh.

      Đó là những sự tích còn được truyền lại, đánh dấu sự hình thành của một làng nghề truyền thống lâu đời ở Việt Nam. Các vùng trồng Dược liệu dần được hình thành nhiều ở Việt Nam nhưng xét về bề dày lịch sử, truyền thống, kinh nghiệm, những giá trị văn hóa trong nghề thuốc Nam và sự phong phú về chủng loại Dược liệu thì Nghĩa Trai vẫn là độc nhất vô nhị còn tồn tại đến ngày hôm nay ở Việt Nam. Kinh thành Thăng Long nghìn năm văn hiến trước đây có làng thuốc Nam Đại Yên nhưng giờ đã trở thành một cái tên thất truyền bởi quá trình đô thị hóa. Có lẽ, nếu không có một chương trình bảo tồn thì cái tên Đại Yên sẽ không còn được biết đến với giá trị lịch sử vốn có của nó. 

     Trước bối cảnh Dược liệu nhập khẩu là chủ yếu trên thị trường thì việc làng nghề thuốc Nam cung cấp ra thị trường hàng nghìn tấn thuốc Nam các loại mỗi năm là vô cùng quý giá. Quý bởi làng vẫn giữ được nghề trước sức ảnh hưởng, lợi nhuận của Dược liệu nhập khẩu. Quý vì cây thuốc của làng góp phần giữ được sự tự chủ, bình ổn về Dược liệu trong nước, tôn vinh và khẳng định giá trị không thể thay thế của những cây thuốc Nam, tạo được công ăn việc làm. thu nhập khá cao cho bà con tại địa phương và những vùng lân cận. Làng có nhiều tỷ phú trẻ đi lên từ cây thuốc.

       Người bên ngoài, đi vào làng sẽ ngửi thấy rất nhiều mùi thơm từ các loại cây thảo dược. Cũng chính bởi được kế thừa những kinh nghiệm quý trong việc sử dụng thuốc Nam từ ngàn xưa và thói quen lao động chăm chỉ nên người dân làng Nghĩa Trai ít khi ốm đau nặng, phải dùng thuốc Tây, có rất nhiều vị cao niên. Những người lớn tuổi ở Nghĩa Trai đều nói cây ở làng Nghĩa Trai đâu cũng là cây thuốc, chỉ cây nào là họ có thể nói rõ công dụng, cách dùng của cây đó. 

       Nói về thuốc Nam, ngoài những cây như Hoắc hương, Cổ sâm, Mần trầu, Tía tô, Kinh giới, Cốt khí, Bạch chỉ... mỗi loại đều là một dược liệu quý, được sử dụng phổ biến trong các bài thuốc Nam.thì làng Nghĩa Trai có 1 đặc sản danh bất hư truyền, là sản vật tiến vua. Đó chính là Cúc vàng. Cúc vàng có tác dụng an thần, sáng mắt, thanh nhiệt, tiêu viêm, hạ huyết áp. Hiệu quả sử dụng có thể cảm nhận một cách rất rõ rệt và nhanh chóng. Cúc vàng là thuốc nhưng lại đẹp và hương vị rất thơm ngon, dễ sử dụng và gây “nghiện”. Khoảng 10 năm trở lại đây, Cúc vàng Nghĩa Trai được đông đảo du khách trong và ngoài nước biết đến, tìm về tận nơi để thưởng thức cảnh đẹp từ những cánh đồng Cúc vàng rực rỡ mỗi độ hoa nở cùng hương thơm tự nhiên và khí thế thu hoạch khẩn trương, vui vẻ của bà con khi vào vụ mùa thu hoạch Cúc vàng Nghĩa Trai. Cúc vàng Nghĩa Trai vừa đẹp, vừa thơm, có tác dụng với sức khỏe rất rõ rệt và có giá trị kinh tế ngày càng cao.  Nhiều người đã thử trồng ở nhiều nơi nhưng Cúc vàng này chỉ trồng ở Nghĩa Trai mới có được hương vị và chất lượng tuyệt hảo.

        Thêm một điểm đặc biệt về ngôi làng thuốc Nam này nữa là không chỉ làm  một công đoạn mà người dân nơi đây làm từ trồng trọt, thu hoạch, chế biến, bốc thuốc chữa bệnh cho tới kinh doanh. Một ngôi làng nhỏ bé với khoảng 560 hộ thì có tới 150 thầy cô giáo các cấp cùng khoảng 120 thầy thuốc. Đây có lẽ là ngôi làng có tỷ lệ “Thầy” cao nhất vịnh Bắc Bộ và cả nước. Người dân làng Nghĩa Trai rất tự hào với những con số nêu trên bởi Thầy giáo và Thầy thuốc là 2 nghề cao quý mà bất kỳ xã hội nào cũng cần và coi trọng. Người làng đã thực hiện tốt những điều cha ông xưa để lại. Chính những người Thầy này đã góp phần nuôi lớn bao người con Nghĩa Trai gìn giữ chữ “Nghĩa” trong nghề thuốc, trong nghề giáo.  Chứng tích của truyền thống này được thể hiện trên hai câu đối của làng, hiện còn ở trước cửa hậu cung đình làng. Hai câu đối mà gần như bất cứ người con Nghĩa Trai nào cũng khắc ghi ấy là: "Thần bút án tiền dân khoa bảng - Thánh y truyền hậu thế lưu danh". Trong làng có nhiều thầy thuốc nhưng trong đó 5 dòng họ có những bài thuốc cực kỳ hiệu quả và giá trị.

    Những ai yêu thích thuốc Nam, yêu thích cây cỏ thiên nhiên cùng những giá trị lịch sử của dân tộc Việt Nam, không thể không biết và tìm hiểu về làng Nghĩa Trai – một ngôi làng thuốc Nam gần 1000 năm duy nhất còn xót lại hiện nay. Những tinh hoa Y học cổ truyền trong việc nuôi trồng, sử dụng thuốc Nam được kết tinh, lưu truyền qua mỗi tấc đất, mỗi con người nơi đây. Qua những ngôi làng giàu bề dày lịch sử như Nghĩa Trai phản ánh một phần hồn cốt tạo nên một Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc, giàu truyền thống với những giá trị vô giá.

                                    Hà Việt Thế 

Nguồn tham khảo: Một số bài viết online của VTV, Nông nghiệp, Nhân dân, Khoa học & Đời sống...