Người xưa cho rằng: Thuốc có công hiệu hay không một phần quan trọng là do cách sắc thuốc. Như chúng ta biết, sắc thuốc là một quá trình thủy phân, chiết xuất các hoạt chất có trong thuốc dưới tác động của nhiệt độ, nước. Để nâng cao hiệu quả và tác dụng của thuốc Đông y, cần sắc thuốc đúng cách trên cơ sở khoa học, vừa phải nắm vững nguyên tắc cũng như vận dụng linh hoạt cụ thể vào từng bệnh, người bệnh.
Ấm sắc thuốc: Nên dùng ấm bằng đất nung hoặc bằng sứ, không nên dùng ấm bằng kim loại, kể cả ấm nhôm, để sắc thuốc bởi vì trong các vị thuốc có rất nhiều hoạt chất hữu cơ dễ bị kim loại phân hủy, đặc biệt là tanin sẽ làm biến đổi các hoạt chất của thuốc, đôi khi còn có thể gây độc ảnh hưởng đến sức khỏe.
Nước sắc thuốc: Dùng nước sạch để sắc thuốc. Theo kinh nghiệm, nên đổ nước ngập thuốc chừng 2 đốt ngón tay là vừa đối với lần đầu; những lần sắc sau thì nên đổ ít hơn lần trước một chút.
Cách sắc thuốc: Trước khi sắc thuốc, nên ngâm thuốc vào nước ấm hoặc nước lã sạch 15 - 30 phút để tạo điều kiện cho các hoạt chất tách ra được dễ dàng và rút ngắn được thời gian sắc thuốc.
Nếu là thuốc bổ, nên sắc 3 lần, dùng lửa nhỏ sắc lâu. Mỗi lần sắc từ 60 - 90 phút.
Nếu là các loại thuốc có tính phát tán, công hạ dùng chữa bệnh ngoại cảm, phong tà, nên sắc 2 lần, dùng lửa lớn và sắc nhanh trong khoảng 10 - 20 phút. Cần lưu ý có một số vị thuốc có cách sắc khác nhau: các thuốc là khoáng vật cần sắc trước, các thuốc có nhiều tinh dầu như Gừng, Bạc hà, Tía tô… nên cho sau khi thuốc đã sắc gần xong. Một số thuốc quý như Nhân sâm, Linh chi… cần sắc riêng rồi phối hợp vào nước thuốc đã sắc. Các loại cao thuốc, Agiao, Mật ong… sau khi chắt nước thuốc hòa với các vị trên uống khi còn nóng.
Mỗi bài thuốc, vị thuốc có cách sắc khác nhau. Do vậy, cần thực hiện cách sắc thuốc theo đúng chỉ dẫn của thầy thuốc, lương y.
Uống lúc nào hiệu quả?
Chữa bệnh ở thượng tiêu (các bệnh tim, phổi...) nên uống thuốc sau khi ăn.
Chữa bệnh ở trung hạ tiêu (bệnh ở gan, mật, dạ dày, bàng quang...): uống thuốc trước khi ăn.
Chữa bệnh ở kinh mạch, tứ chi: uống thuốc vào lúc sáng sớm chưa ăn gì.
Chữa bệnh ở xương tủy: uống thuốc lúc ăn no vào buổi tối.
Uống thuốc an thần nên uống trước khi đi ngủ.
Uống thuốc để chữa các bệnh cấp tính nên uống thuốc khi cần.
Nếu là thuốc bổ nên uống trước khi ăn.
Nếu là thuốc chữa bệnh nên uống vào lúc đói.
Mỗi thang thuốc nên chia uống làm 3 - 4 lần trong 1 ngày, nếu thuốc chữa bệnh cấp tính thì uống hết trong một lần. Thuốc thang thì nên trộn đều các lần sắc với nhau và chia đều uống trong 1 ngày, uống khi thuốc còn ấm.
Nếu là thuốc giải cảm, khi uống xong cần phải tránh gió và đắp chăn cho ra mồ hôi vừa để đuổi tà khí.
Nếu là thuốc hàn (lạnh) để chữa bệnh nhiệt nên uống lúc còn nóng.
Nếu đã dùng thuốc đúng bệnh, uống thuốc rồi nhưng vẫn bị nôn thì nên giảm lượng thuốc uống hoặc thêm 3 lát Gừng sống vào thuốc sắc.
Hoặc uống thuốc nếu thấy đi đại tiện lỏng thì cho thêm 3-5g Gừng tươi, đập dập sắc chung với nước.
Uống thuốc nếu đại tiện táo cần cho thêm vào vài ba đốt Mía vào sắc chung hoặc cho thêm 1 thìa nước Mật ong vào nước thuốc để uống.
Đối với người già, khi uống thuốc nên dùng lượng nhỏ, chia nhiều lần để thăm dò.
Kiêng kỵ khi uống thuốc
Kiêng kỵ có tác dụng hạn chế những tác dụng không mong muốn của thức ăn đồ uống đến tác dụng của thuốc và nâng cao hiệu quả dùng thuốc.
Một số loại thực phẩm như Đậu xanh, Giá đỗ, rau Cải xanh giảm mất tác dụng của thuốc, vì vậy, khi uống thuốc Đông y nên kiêng.
Một số vị thuốc tương kỵ với một số thức ăn như: thuốc có Hà thủ ô đỏ kiêng ăn cá không vẩy như Lươn, Chạch, Cá trê. Kiêng thịt chó khi uống thuốc có Cát cánh, Cam thảo, Hoàng liên, Ô mai. Kiêng Ba ba khi uống thuốc có Bạc hà, kiêng Dấm khi uống thuốc có Phục linh. Kiêng Chè khi thuốc có Thổ phục linh. Kiêng thịt Lợn khi thuốc có Ké đầu ngựa.
Những người tỳ vị hư hàn hoặc uống thuốc ôn thông kinh lạc, khử hàn trừ thấp, kiện tỳ noãn vị không nên ăn các thức ăn sống lạnh.
Những người mắc bệnh âm hư, hỏa động: đại nhiệt, háo khát uống nước hoàn dương để dưỡng âm tăng dịch hoặc thuốc thanh nhiệt lương huyết không được ăn các thức ăn cay nóng.
Khi uống thuốc, không nên ăn thực phẩm có nhiều dầu mỡ thường trợ thấp sinh đàm làm giảm quá trình hấp thu của thuốc.
Lương y Hoài Vũ
