Bọ cạp còn gọi toàn yết, yết tử, toàn trùng, yết vĩ. Tên khoa học: Buthus ps., họ Bọ cạp (BUTHIDAE).
Bộ phận dùng làm thuốc là toàn bộ con bọ cạp phơi khô hoặc phần đuôi. Ngoài protid, lipid, acid amin cần thiết, bọ cạp còn có buthotoxin - chất này cũng là protid nhưng rất độc với hệ thần kinh.
Theo đông y, toàn yết vị mặn, hơi cay, tính bình, có độc; vào kinh can, có tác dụng tức phong, cắt cơn kinh giật; hoạt lạc (lưu thông gân, mạch) và giải độc. Dùng chữa kinh giật, co quắp, méo miệng, bán thân bất toại, uốn ván, tràng nhạc. Liều dùng: 2 - 4g (1 - 4 con hoặc 3 - 8 đuôi bọ cạp).
Bọ cạp được dùng làm thuốc trị các chứng:
Lên kinh giật, co quắp do bị trúng phong, sài uốn ván; động kinh thuộc chứng thực.
Bài 1: Thuốc bột toát phong: bọ cạp 4g, chu sa 4g, rết 6g, xạ hương 2g, câu đằng 16g, tằm vôi 8g. Các vị tán bột. Mỗi lần uống 4g, ngày 2 - 3 lần, uống với nước đun sôi. Trị động kinh và sài giật uốn ván.
Bài 2: bọ cạp 1 con, giun đất 8g, tằm vôi 12g. Sắc uống. Trị trẻ kinh quyết.
Bài 3: bọ cạp 4g, tằm vôi 12g, bạch phụ tử 12g. Các vị nghiền chung thành bột mịn. Mỗi lần uống 4g, ngày 2 - 3 lần, uống với rượu trắng. Trị trúng phong mắt miệng méo xệch.
Bài 4: bọ cạp 1 con, rết 1 con, thấu cốt thảo 15g. Tất cả sao vàng tán bột. Cách 6 giờ uống 7 - 8g. Chữa trúng phong.
Bài 5: bọ cạp 10g, giun đất 15g, xích thược 20g, ngưu tất 20g, hồng hoa 15g. Sắc uống trong ngày. Chữa trúng phong.
Bài 6: bọ cạp tồn tính 15g, bạch cương tằm 15g, phụ tử 15g. Tán bột. Ngày uống 3 lần, mỗi lần 5g với nước sôi để nguội. Trị liệt thần kinh mặt.
Trị các chứng phong thấp, đau cứng khớp xương: bọ cạp 4g, xạ hương 0,8g. Nghiền chung thành bột mịn, trộn đều. Mỗi lần uống 2g, uống với rượu hâm nóng. Cũng có thể dùng riêng bọ cạp nghiền bột, mỗi lần uống 2g với rượu.
Trị các dạng nhọt độc, mụn lở và phong hủi.
Bài 1: bọ cạp 3 phần, chi tử 7 phần. Rán chín bằng dầu vừng; thêm sáp ong vàng chế thành cao. Dán hoặc đắp vào chỗ đau. Trị mụn nhọt độc sưng tấy.
Bài 2: bọ cạp 4g, bạch chỉ 12g, đảng sâm 12g. Nghiền chung thành bột. Mỗi lần uống 8g - 12g. ngày uống 2 - 3 lần, uống với rượu trắng. Trị hủi (phong).
Bọ cạp còn là “món ăn côn trùng” có giá trị dinh dưỡng cao, được chế biến cầu kỳ và phải bỏ nọc độc ở đuôi. Nọc độc của bọ cạp làm tê liệt các bộ phận của con người và gia súc. Nọc độc của bọ cạp ở Việt Nam chỉ gây sưng đau, nhức nhối và phù nề, không độc gây chết người như bọ cạp châu Phi, tuy vậy vẫn cần hết sức chú ý khi sử dụng.
Kiêng kỵ: Người bị kinh giật do huyết hư, phụ nữ có thai và người yếu mệt háo khát cấm uống.
TS. Nguyễn Đức Quang
