Bối mẫu còn gọi Xuyên bối mẫu, Triết bối mẫu, là dò hành phơi khô của cây Bối mẫu [Fritilaria sp., họ Bành tỏi (ALILIACEAE)].
Về thành phần hóa học, Bối mẫu có các alkaloid (verticin, verticillin...); các hợp chất peiminoside và Mn, Cu, Zn... Tác dụng hạ huyết áp, long đờm, giảm ho.
Theo Đông y, Bối mẫu vị ngọt, hơi đắng, tính mát; vào tâm và phế. Có tác dụng chỉ khái hóa đàm, thanh nhiệt tán kết. Trị viêm khí phế quản dạng viêm khô, nóng sốt ho khan đờm ít, đờm dính vàng đặc đau rát miệng họng (đàm nhiệt khái thấu); viêm sưng hạch vùng cổ (lao hạch), áp-xe phổi, áp-xe vú, viêm cơ có mủ và sưng hạch...
Liều dùng, cách dùng: 3-10g, bằng cách nấu hầm, sắc, pha hãm. Khi dùng trong các thực đơn, người ta dùng Xuyên bối mẫu nhiều hơn.
Một số món ăn thuốc có Bối mẫu:
Cháo bối mẫu: Xuyên Bối mẫu 10g, gạo tẻ 50g, đường phèn vừa đủ. Bối mẫu tán mịn, gạo tẻ nấu cháo, cháo được cho đường phèn vào khuấy tan đều, cho tiếp bột bối mẫu đun nhỏ lửa cho sôi lăn tăn, khuấy đều là được, ăn nóng vào bữa sáng và tối. Dùng tốt cho người viêm khí phế quản cấp và mạn tính, khí phế thũng.
Thịt lợn hầm xuyên bối mẫu: xuyên bối mẫu 9g, Thiên hoa phấn 15g, Tử thảo 30g, thịt nạc 60g. Dược liệu nấu lấy nước, đun nước thuốc với thịt nạc, thêm gia vị thích hợp. Ngày làm 1 - 2 lần ăn. Đợt dùng 20 - 30 ngày. Dùng tốt cho người ung thư vòm họng, ung thư vùng mũi họng.
Ba ba hầm bối mẫu: Bba ba 1 con (bỏ mai bỏ ruột, làm sạch thái lát), Bối mẫu 5g; nước luộc gà hoặc nước phở lẩu (đã vớt bỏ váng mỡ) 100ml. Ba ba bỏ mai bỏ ruột, làm sạch thái lát, thêm muối mắm, dấm, gừng, hành, gia vị, hầm nhỏ lửa khoảng 1 giờ, ăn khi vừa nguội. Dùng tốt cho người âm hư đạo hãn, ho suyễn, sốt hâm hấp.
Trứng gà hầm bối mẫu: xuyên Bối mẫu 5g, đường phèn 5g, trứng gà 1 quả. Đâm 1 lỗ nhỏ ở đầu to quả trứng gà, cho đường phèn và Bối mẫu (đã tán vụn) vào, lắc đều, dùng giấy hồ nếp dán lại hấp trên nồi cơm vừa cạn nước. Mỗi ngày làm 1 lần, chia ăn 2 lần trong ngày, dùng liên tục 3 ngày. Dùng cho trẻ nhỏ bị ho gà, ho do viêm khí phế quản.
Lê hấp đường phèn bối mẫu: Lê to 1 quả, Xuyên bối mẫu tán bột 3g, đường phèn 6g. Lê gọt vỏ, tách bỏ hạt cho vào cùng hầm chín với xuyên Bối mẫu và đường phèn ăn. Dùng cho người viêm khí phế quản ho ít đờm, lao phổi ho khan, ho gà, ho do dị ứng, viêm họng.
Xuyên bối hạnh nhân ẩm: xuyên Bối mẫu 6g, Hạnh nhân 3g. Hai thứ đập vụn từng loại một rồi nấu với nước trong 40 phút, lọc lấy nước bỏ bã, uống khi nguội (chia 2 lần uống trong ngày). Dùng cho trẻ em viêm khí phế quản ho dài ngày, đêm ho nhiều đờm hơn ban ngày, ho thành cơn mệt mỏi.
Kiêng kỵ: Người có chứng hư hàn (đờm lạnh, đờm loãng ướt) không dùng. Không được dùng với Ô đầu (phản Ô đầu).
BS. Tiểu Lan
