Cây Nhài còn có tên là Lài, Mạt lị, tên khoa học là Jasminum Sambac Ait (hoặc LJ.Fragrans Salisb) thuộc họ Nhài (OLEACEAE), là loại cây nhỏ, nhiều cành, mọc thành bụi, có thể vươn dài leo lên giá đỡ, thường cao 0,5 - 1m, hoa màu trắng, mọc thành cụm ở nách lá hay ngọn, hoa rất thơm.
Cây Nhài ở nhiều vùng nước ta được trồng để làm cây cảnh và lấy hoa, lá, rễ làm thuốc chữa bệnh; hoa còn được dùng ướp chè và cho vào thực phẩm để thực phẩm thơm, ngon. Trong hoa có một chất béo thơm, thành phần chủ yếu là chất este Benzyl acetat, alcool linalol, anthranilat metyl và indol.
Theo Đông y, hoa nhài tính ôn, vị cay ngọt, vào kinh tâm, tỳ, có tác dụng thanh nhiệt giải độc, lợi thấp, tiêu thũng, hoạt huyết, tán ứ, điều kinh lợi niệu, chữa trị các bệnh lao phổi, thổ huyết, viêm khớp cấp tính, cảm nhiễm niệu đạo, viêm tuyến tiền liệt, đái tháo đường, bệnh về vú, ung thư thũng độc, đau bụng ỉa chảy, lị, mụn nhọt. Rễ vị đắng, tính ôn, hơi độc, có tác dụng an thần, chữa mất ngủ, viêm mũi, đòn ngã bị thương. Trong cuốn sách cổ Trung Quốc - Bản thảo cương mục có viết “Muốn làm cho người mê trong 01 ngày, cho người đó uống rượu có khoảng 3cm rễ cây Nhài, nếu muốn cho mê trong 02 ngày, cho uống đoạn rễ dài 6cm”.
Dược học Trung Quốc cũng phát hiện: “Rễ nhài có tác dụng ma tuý (mê), ngâm rượu uống sẽ hôn mê bất tỉnh”. Nghiên cứu mùi hương của hoa đối với hành vi con người, các nhà khoa học Mỹ, Nhật đã phát hiện mùi thơm của hoa Nhài kích thích chức năng vỏ não, tạo cảm giác sảng khoái, còn có tác dụng giảm đau, an thần, làm cho bấm phím, sử dụng máy tính điện tử chính xác hơn, giảm sai sót tới 33% (“Cây thuốc quý số 48”)
Các lương y Trung Quốc và Việt Nam từ lâu đã dùng Nhài để chữa bệnh và đã xây dựng được nhiều bài thuốc hay.
• Trị ho ra máu: Dùng hoa Nhài giã nát, thêm Mật ong mà uống. Nếu thêm nước, sắc uống thì thông đường tiểu tiện, khôi phục niệu đạo sau cảm nhiễm. (“Bách hoa trị bách bệnh”)
• Chữa phế ung, ho suyễn, ngực đầy khí suyễn, hô hấp không thông thuận: Hoa nhài 10g, Đậu hủ 1 lạng hãm với nước sôi, uống.
• Chữa các chứng lỵ: Hoa nhài 10g sắc uống thay chè.
• Chữa các chứng lỵ, tiêu khát, vật vã không yên: Hoa nhài 10g, Râu ngô 20 sắc uống.
• Chữa các chứng miệng khát, đái nhiều, hay đói, ngực đầy, bụng trướng, tâm thần bất ninh: Hoa nhài 15g, Tuỵ tạng lợn 2 lạng, Ngân hạnh 10g, sắc với nước trong một giờ, uống.
• Chữa các chứng eo lưng và chân vô lực, đầu gối đau: Hoa nhài 1 lạng, cẳng lợn 3 lạng, nấu ăn và uống.
• Chữa chứng đái ra máu: Hoa nhài 15g, Hoàng tinh 15g, nấu với 3 lạng thịt lợn. (*)
• Chữa nhọt ngứa, viêm tuyến vú: Lá nhài tươi rửa sạch, giã nát có thể thêm đường đắp vào chỗ đau.
•Chữa kinh nguyệt không đều: Rễ nhài đun 3 lần, phơi 3 lần rồi sắc uống thay chè.
• Thanh tràng vị, làm thon thân hình, đẹp nhan sắc: Hoa nhài tươi 20 đoá, Đậu hủ 1 khối, dầu 1 thìa canh, xì dầu 1 thìa canh, đường 1 thìa cà phê. Hoa nhài rửa sạch bằng nước muối, để ráo, Đậu hủ rửa sạch thái miếng, cho vào chảo dầu rán 2 mặt đều vàng và cho hoa Nhài và gia vị vào chảo đậu, thêm 2 muỗng nước lã, đun nhỏ lửa trong 3 phút.
• Chữa cảm phát sốt: Hoa nhài 4g, Chè xanh 10g, Thảo quả 3g, sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần. (“Cây cảnh đẹp cho vị thuốc hay chữa bệnh”)
• Chữa ỉa chảy: Hoa nhài 6g, vỏ ổi dộp 8g, Thảo quả 3g. Sắc uống, ngày 1 thang, chia 3 lần, cần uống liền 3 - 5 ngày
• Chữa mất ngủ: Hoa nhài 10g, Tâm sen 10g, Táo nhân 5g (sao đen). Sắc uống, ngày 1 thang, chia 3 lần, cần uống liền 3 - 5 ngày
• Chữa rôm sẩy: Lá nhài 50g, lá Ngải cứu 30g, lá Sài đất 20g, sắc uống, ngày 1 thang chia 3 lần, cần uống 3 ngày
• Chữa bị gãy xương đau nhức: Rễ nhài, rễ Sòi vò rửa sạch, cùng lá Cà độc dược, mỗi thứ 1 nắm, giã nhỏ, chế Giấm vào, chưng nóng, bó rịt sẽ bớt đau nhức. (“Chữa bệnh bằng cây lá quanh nhà”)
• Chữa đau mắt sưng đỏ: Dùng lá nhài nấu nước xông và rửa mắt
• Chữa trẻ đầu mô (lở có mủ dưới lớp da khô như vảy): Dùng lá nhài giã nhỏ đắp sau khi rửa sạch mủ với nước sôi để nguội và bỏ lớp mô ngoài
• Chữa cảm sốt, đầy bụng, đi tiêu chảy: Hoa nhài 6 - 12g, lá Chè dây 20g, lá Ngấy hương hay Ngấy tía 20g, sắc lấy nước uống và xông khi còn nóng để cho ra mồ hôi (Phòng chữa bệnh nhờ rau củ quả quanh ta).
• Chữa gẫy xương đau nhức: Dùng rễ Nhài, rễ Sòi, vò rửa sạch cùng lá Cà độc dược, mỗi thứ 1 nắm, giã nhỏ, quấn vào chỗ nóng, bó rịt sẽ bớt đau nhức Nhài không những là cây cảnh đẹp cho hoa thơm rất quý cho ăn uống mà còn cho những vị thuốc hay được cả Đông, Tây y nghiên cứu áp dụng. Mỗi gia đình nên trồng Nhài và nghiên cứu áp dụng để sống đẹp hơn, thanh thản hơn, có ích hơn
Ghi chú: Dùng thuốc uống có rễ Nhài phải cẩn thận, sử dụng đúng liều, không được dùng dạng rượu thuốc.
Trịnh Thường Mại (CTQ số 85)
